Увекавечанне памяці Скарыны ў Чэхіі / Ілья Лямешкін 

Першае з’яўленне Скарыны ў Празе варта аднесці да 1515–1516 гг. Яму ж неабходна было паклапаціцца пра шрыфты (пуансоны, хутчэй за ўсё, вырабляліся за мяжой), багатую арнаментыку (застаўкі, віньеткі, ініцыялы), драўляныя гравюры з разнастайнымі сюжэтамі з Бібліі, паперу і іншыя тэхнічныя прылады. Акрамя таго, пакуль не наладзіўся ўвесь тэхналагічны працэс друку Бібліі Рускай, Скарыну трэба было на месцы шукаць майстроў, дамаўляцца з імі, гаспадарамі друкарні, уладамі (невядома, як апошнія маглі паглядзець на выданне Бібліі незразумелымі літарамі).

Працягласць другога пражскага перыяду ўстанаўліваецца лягчэй. З 22 V 1535 да 21 VІІ 1539 Скарына служыў каралеўскім садоўнікам і памёр у к. 1551–пач. 1552 г. Хутчэй за ўсё гэта здарылася ў Пражскім Новым градзе.

Гэтыя факты біяграфіі сведчаць пра важную рэч: з Чэхіяй звязаны самы працяглы перыяд жыцця Скарыны. Іх, гэтых пражскіх перыядаў, было два. Падлічыўшы час, дакладна ўстаноўлены па калафонах пражскіх выданняў (1517–1519) і бясспрэчных дакументальных сведчаннях (1535–1552), атрымліваем 20 год! Новыя даследаванні могуць пашырыць гэтыя вузкія храналагічныя рамкі да 24 (лічачы 1515–1521, 1534–1552) альбо нават 28 год (1512–1521, 1533–1552). Такім чынам, нідзе больш Скарына не жыў і не працаваў так доўга. Прагу ён павінен ведаць лепш за Вільнюс, Кракаў, Падую, Кенігсберг і нават родны Полацк. Таму натуральна, што ў горадзе, з якім так звязаны яго праца і лёс, павінна быць нямала памятных месц.

Адразу трэба сказаць, што ўвекавечанне памяці Скарыны ў Чэхіі не намінальнае. Дарма шукалі б вуліцы, плошчы альбо школы, названыя яго іменем, аднак істотныя моманты яго жыцця і дзейнасці ў Празе асэнсаваны належным чынам. Па-першае, гэта мемарыяльная дошка ў яго гонар і скульптура. Акрамя таго, тут ёсць такія месцы, якія да сённяшняга дня таксама помняць асветніка ВКЛ.

Скарына – стваральнік Бібліі Рускай. Пра выданне Старога Запавету напамінае мемарыяльная дошка, адкрытая ў Галоўным дворыку Чэшскай Нацыянальнай бібліятэкі (Hlavní nádvoří Národní knihovny) у 1996 г. Бібліятэка, на тэрыторыі якой некалі знаходзіўся Карлавы ўніверсітэт, перад тым – езуіцкая калегія (з 1556), а яшчэ раней – дамініканскі кляштар (з 1227), сёння вядомая як Клеменцінум (Klementinum). Гэтая назва, якая ўзнікла ад назвы касцёла св. Клімента, што знаходзіцца побач (каля яго ў 1227 г. пачалі сваю дзейнасць дамініканцы), з’яўляецца сімвалічнай і вельмі важнай для нас.

Біскуп Клімент, лічыцца чацвёртым Папам Рымскім, вянок пакутніка прыняў у Херсанэсе Таўрычаскім, на тэрыторыі сучаснага Крыма, у 97 (99) альбо 101 годзе. У студзені 861 г. у Херсанэс Таўрычаскі прыбылі святыя браты Кірыл (Канстанцін) і Мяфодзій. Яны знайшлі астанкі хрысціянскіх святых першага стагоддзя і перанеслі іх у Канстанцінопаль, пазней – у Вялікую Маравію і Рым. Тут у к. 867–пач. 868 гг. папа Адрыян ІІ атрымаў дарагі падарунак – прывезеныя Кірылам і Мяфодзіем рэліквіі св. Клімента. З гэтай нагоды ў пачатку 868 г. Адрыян ІІ блаславіў пераклад Святога Пісання на стараславянскую мову, а самыя кнігі паклаў на алтар базылікі Св. Марыі (Santa Maria Maggiore). Ад гэтага пачалася славянская літургія, да якой у XVI ст. далучыўся і Скарына.

Прысвечаная яму мемарыяльная дошка знаходзіцца ў такім месцы, якое непасрэднай сувязі з пражскай друкарняй не мае. Нягледзячы на гэта, лічыцца, што месца выбрана правільна. Сувязь з буйнейшай чэшскай бібліятэкай важная, але яшчэ важнейшымі з’яўляюцца яе сувязі са старажытным хрысціянскім культам Вялікай Маравіі. Апошні распаўсюдзіўся ў Чэхіі дзякуючы св. Кірылу і Мяфодзію. Таксама важна звярнуць увагу на другі момант. Скарына быў каталіком, выдаваў прызначаныя праваслаўным кнігі, таму ў яго асобе лёгка заўважыць рысы ўніята. Варта зазначыць, што сучасны касцёл св. Клімента, каля якога знаходзіцца мемарыяльная дошка, у 1931 г. перададзены грэка-католікам.

Аўтар мемарыяльнай дошкі беларускі скульптар Алесь Дранец паказаў Скарыну седзячым і трымаючым у руках Біблію. На яе развароце чытаем сказ, які сустракаем у кнігах Скарыны: “Богу ко чти и людем посполитым к доброму научению”. Заслугі друкара ўвекавечаны надпісамі на беларускай і чэшскай мовах: ФРАНЦИСК СКОРИНА: 1517–1519. У Старым месце Пражскiм выдатны беларускi асветнiк Францiшак Скарына выдаў свой беларускi переклад Бiблii; 1517–1519. N Starém městě Pražském vynikající běloruský vzdělanec Francišak Skaryna vydal svůj běloruský překlad Bible.

Друкарня Северына, якую з 1517 г. арандаваў Скарына, знаходзіцца прыблізна ў 350 м ад Нацыянальнай бібліятэкі. Дакладнае месца, дзе набіраліся, друкаваліся і сушыліся аркушы Бібліі Рускай, праз стагоддзі  значна памяняла свой выгляд. Асабліва памяняўся ён падчас трагічных падзей 8 V 1945. Падчас Пражскага паўстання нацысты абстралялі з гармат занятую абаронцамі ратушу і спалілі яе. Спустошанае пажарам усходняе крыло будынка пасля вайны было знесена, і гэта адкрыла від на суседнюю вуліцу. На ёй у XVI ст. працавала друкарня, якая нас цікавіць. Перыметр былога будынка ратушы сёння часткова абазначае невялі парк, які тут знаходзіцца. Пражская друкарня працавала на вулічцы, якая раней пачыналася ад касцёла св. Мікалая. Комплекс будынкаў (цяпер у стылі барока) з правага боку вуліцы захаваўся да сённяшняга дня. Будынкі з супрацьлеглага боку вуліцы не захаваліся. Відаць, яны аказаліся занадта блізка ад ратушы, якая пастаянна расшыралася і ў ХІХ ст. займала ўжо ўвесь квартал.

Друкарня Северына дзейнічала ў будынку, што (з прычыны адметнага знака, які ён меў) быў вядомы як дом “Каля залатога паўмесяца” (dům U zlatého půlměsíce). Дакладнае месца, дзе ён стаяў, дапамагае вызначыць састаўленая ў 1811–1815 гг. Юзэфам Ютнэрам карта Прагі, на якой пазначаны не існуючыя сёння дамы. Нумар нашага дома на ёй – 24. Сёння тут зелянеюць дрэвы парка, якія акрэсліваюць былую тэрыторыю неагатычнай ратушы і частку яшчэ даўнейшага квартала сярэднявечнага горада. Ніякага знака (як і на паверхні брукаванай плошчы), які напамінаў бы пра заслугі знакамітага палачаніна, тут не знойдзем, хоць ён меў бы значэнне не толькі для нашчадкаў ВКЛ, але і для саміх чэхаў. Жадаючыя знайсці друкарню Северына павінны кіравацца наступнымі арыенцірамі: месца, дзе яна дзейнічала, знаходзіцца насупраць увахода ў барочны касцёл св. Мікалая. Прайшоўшы ад яго 40 метраў па Мікалаеўскай вуліцы, даходзім да дома “Каля залатой гусі” (dům U Zlaté husy; Mikulášská č.p. 22/8). Насупраць яго на другім баку вуліцы ў XVI ст. якраз і знаходзілася друкарня, у якой была надрукавана Біблія Руска.

Рыхтуючы і друкуючы кнігі Святога Пісання, г.зн. займаючыся лячэннем душ, Ф. Скарына, несумненна, практыкаваў і медыцыну. Гэтая дзейнасць прыводзіла яго ў мясцовыя аптэкі, якіх у той час было няшмат. У іх гандлявалі ласункамі, прыправамі, лекамі і, вядома, рознымі зёлкамі. Сярод іх былі і расліны, патрэбныя ў друкарскай справе. Менавіта тут прадаваліся сушаныя чарнільныя яблычкі, у складзе якіх было шмат таніну (галы, альбо цэцыдыі, чэш. duběnka, лац. galla), з якога выраблялася чарніла. У скарынаўскія часы асабліва папулярнай была аптэка, якая знаходзілася ў доме “Каля залатой ліліі” (dům U Zlaté lilie), ад друкарні яе аддзялялі якіх 120 метраў. Вузкі будынак на Малой плошчы Старога града (Malé náměstí 458/12) цудоўна захаваўся да нашых дзён.

Скарына – каралеўскі садоўнік. Адзін з самых прыгожых помнікаў Скарыну стаіць у той частцы Прагі, якая называецца Градчаны (Hradčany). Мінскі скульптар Эдуард Астаф’еў стварыў вобраз статнага і маладога асветніка. Левай рукой ён прытрымлівае пакладзеную на калону кнігу, у правай грацыёзна трымае пяро. У раскрытай кнізе бачым характэрны знак Пражскай Бібліі – месяц і сонца; тэкст на другой старонцы раскрывае аўтарства кнігі: Книга выложена докторомъ Францискомъ Скориною сыном из славнаго града Полоцька. Скарына апрануты ў мантыю вучонага, на яго грудзях красуецца другі важны атрыбут – Пагоня ВКЛ. Высокая, 2,3 метры, скульптура на гранітным пастаменце была ўрачыста адкрыта 10 Х 1996.

З Мінска намаганнямі тых самых мастакоў, скульптара Астаф’ева і архітэктара Юрыя Казакова, быў прывезены і ўстаноўлены побач са скульптурай валун з бронзавым скруткам. На ім па-беларуску і па-чэшску напісана: 1535–1539 у гэтых месцах працаваў каралеўскiм батанiкам выдатны беларускi гуманiст i ўсходнеславянскi першадрукар Францішак Скарына; 1535–1539 v těchto místech působil jako královský botanik významný běloruský humanista, zakladatel východoslovanského knihtisku Francisk Skorina (Francišak Skaryna).

Працытаваны запіс не зусім дакладны. На скрутку ўказана, што Скарына працаваў каралеўскім садоўнікам “у гэтым месцы”, але гэта не так. Каралеўскі сад знаходзіцца прыкладна за 650 метраў на ўсход, калі ісці ў напрамку да Пражскага замку. Паміж скульптурай і дакладным месцам працы Скарыны ў наш час закладзены яшчэ адзін вялікі – Прэзідэнцкі (Produkční zahrady arba Zahrady Lumbeho) – сад. У ім стаіць палац, у якім жыве прэзідэнт Чэхіі. Што тут было ў XVI ст., дакладна невядома. Хутчэй за ўсё тут раслі вінаграднікі, аднак з імі Скарына дакладна не меў нічога агульнага. Выбар месца для помнікаў можна растлумачыць хіба што назвай раёна Pohořelec, г. зн. “Пагарэльцы”, якая сведчыць пра знішчальныя пажары ў гэтай частцы горада ў старыя часы, сярод іх – страшны Вялікі пажар, падчас якога 2 VI 1541 загінуў сын Скарыны Францішак.

Галоўнае месца, якое абавязаны наведаць кожны прыбыўшы ў Прагу прыхільнік Скарыны, без усялякіх сумненняў, Каралеўскі сад Пражскага замка (Královská zahrada). Гэта – самы вялікі і значны помнік, які лепш за ўсё іншае увекавечвае геній Скарыны. Аргументавана можам гаварыць, што значэнне спраектаванага ім і створанага на працягу 1535–1539 гг. сада не меншае за Біблію Руску. Да гэтага часу зелянеючы плён яго ведаў і рук у Празе і выдадзеных у Вільнюсе кніг выспеў і жыццяздольнасцю і даступнасцю. Ён не захоўваецца, як кнігі, у бібліятэчным кнігасховішчы, а даступны для кожнага наведвальніка. Важна помніць не толькі тое, што Скарына стварыў канцэпцыю сада, які падыходзіў бы якраз да гэтага месца, але і падрыхтаваў праектныя эскізы, якія вызначылі тагачаснае і сённяшняе развіццё Каралеўскага сада. Таму ніколькі не перабольшым, сказаўшы, што тут сучасных наведвальнікаў паўсюль акружае скарынаўскі дух.

Знаёмства з садам варта пачаць з каралеўскага летняга палаца (Letohrádek královny Anny aльбо Belvedere). Яго будоўля пачалася па ўказу Фердынанда І яшчэ тады, калі садоўнікам тут працаваў Скарына. Сад быў задуманы і ствараўся як працяг гэтага палаца. Будынак упрыгожаны мноствам розных дэкаратыўных элементаў. На знешняй аркадзе вышэй трэцяй калоны (калі глядзець з боку сада) злева ёсць цікавы рэльеф з пясчаніку (некаторыя гісторыкі мастацтва лічаць яго самым прыгожым з усіх, што ёсць тут). Алегарычны твор мастацтва паказвае любоўную сцэну са штодзённага жыцця караля. Некаторым гледачам можа падацца, што, адной рукой трымаючы за павадок тэр’ера, другой Анна Ягелонская падае мужу экзатычную кветку – квітнеючы фікус ці дрэўца лаўра. Іншыя могуць сцвярджаць, што гэта Фердынанд І працягвае яе сваёй жонцы. Што і як там на самой справе, бясспрэчна адно – кветку ўзгадаваў садоўнік Скарына.

У канцы сада, недалёка ад маста ў напрамку да Пражскага замка і прэзідэнтскага доміка (Prezidentský domek), стаіць домік садоўніка (domek zahradníka – U Prašného mostu 50/4). Ён існуе з даўніх часоў, але асветніку ВКЛ не давялося пакарыстацца яго “службовай кватэрай”. Гэты мураваны дом быў пабудаваны ў 1556 г., а раней на гэтым самым месцы стаяў драўляны таго самага прызначэння будынак. У ім і павінен быў жыць каралеўскі садоўнік Скарына.

Хоць кароткі погляд варта кінуць на кляштар бенедыктынцаў у Новым градзе Прагі, які называецца Эмаўскі (альбо Na Slovanech). Тут не знойдзем ніякай скульптуры, мемарыяльнай дошкі ці якіх іншых прысвечаных Скарыну знакаў, аднак гэтае месца было для яго вельмі важным. На драўлянай гравюры “Навходносор Царь Вавилонский добывает Ерусалима” адной з выдадзеных у 1518 г. кніг Бібліі Рускай на фоне бітвы ён паказаў гэты кляштар. Выява кляштара сведчыць аб тым, што паміж выхаванцам полацкіх бернардынцаў і бенедыктынцамі пражскімі існавала цесная сувязь.

Аповед пра ўвекавечанне памяці Скарыны ў Празе хочацца завяршыць некалькімі думкамі. Выявам Скарыны ў Празе пакуль не хапае захавання храналогіі: ён паўсюль паказваецца аднолькава маладым, хоць каля Пражскага замка лепш бы падышоў вобраз чалавека ў гадах. Тэксты на помніках таксама маюць некаторыя недакладнасці: грамадзянін ВКЛ русін называецца беларусам, а выдадзеныя ім кнігі – перакладамі Бібліі на беларускую мову. Па-трэцяе, Скарына да гэтага часу паўсюль: у жывапісе, скульптуры, кіно – паказваецца з вусамі, хоць не меў іх. Справа ў тым, што на гравюры 1517 г. не вусы, а цень пад носам (з-за такой уласцівай толькі гэтаму мастаку манеры гісторыкі мастацтва сёння называюць яго Mistr jemné šrafury – “майстрам лёгкай штрыхоўкі”). Вусы гэты мастар паказаў бы інакш. Акрамя таго, у другой выяве Скарыны (кніга Прамудрасць божая, 19 І 1518) на іх нават намёка няма. І на ўсё гэта ў будучым павінны звярнуць увагу мастакі, ствараючы свае помнікі Скарыну.

16 дакументы

Увекавечанне памяці Скарыны ў Чэхіі